Hazal Yalın
Haftanın seçkisinde iki bahis başlığında üç yazı var. Türkiye’nin sıcak gündemiyle direkt alakalı değilmiş üzere görünüyor bu bahisler; ne var ki dikkatli okur, her ikisinin de aslında iç siyasette direkt yankıları olduğunu ve olacağını çabucak fark edecektir.
İlki, Rusya’nın hampetrol ve petrol eserleri ihracatı. Kommersant’ta Tatyana Yedovina, Uluslararası Enerji Ajansı bilgilerine dayanarak, ihracattaki muazzam artışa ve Türkiye’nin bilhassa petrol eserleri ihracatındaki özel yerine dikkat çekiyor. Nisan ayında günde ortalama 600 bin varil, birçok petrol eseri olmak üzere, AB ülkelerine ve Türkiye’ye sevk edilmiş. Bu, toplam ihracat içinde belirleyici olamayacak kadar küçük (sadece yüzde 7,5), ancak Türkiye’nin durumu açısından çok kıymetli bir ölçü.
İkinci başlık, hububat muahedesinin uzatılması konusu. Sıkıntı Türkiye’de çoklukla Rusya’nın mevcut hükümete dayanağı diye yorumlandı. Lavrov bunu açıkça reddetti; İzvestiya’da A. Nefedova ve Lenta.RU’da V. Şevartsman, hayli detaylı incelemelerinde olaya ışık tutuyorlar. Nefedova’nın kelamlarını şöyle özetlemek mümkün: Rusyalı hububat üreticisi, rekor hasatla birlikte yurtdışı pazarını korumak zorunda; bu, hububat muahedesini olanca dezavantajlarına karşın toplamda kaçınılmaz kılıyor. Şevartsman ise mutabakatın memleketler arası münasebetler açısından kıymetini vurguluyor, lakin burada temel kıymet taşıyan halka, Afrika. Yüksek Ekonomi Okulu Afrika Araştırmaları Merkezi Müdürü Andrey Maslov da bu fikirde. Yeri gelmişken, Maslov, çalıştığı kurumun gösterdiği üzere “liberal” sayılabilecek siyasi görüşlerine karşın Rusya-Afrika münasebetlerinin tarihi ve bugünü üzerine gerçek bir otoritedir.
‘Hububat ihracatında artış beklentisi’
Rusya tarafının hububat mutabakatının uzatıldığını resmi olarak teyit etmesinin sonraki günü Putin Rusya’da bahar periyodu hasatla ilgili bir toplantı düzenledi. Toplantı görüntü konferans halinde yapıldı, ancak Tarım Bakanı Dmitriy Patruşev [Nikolay Patruşev’in oğlu — H.Y.] liderin yanındaydı. Rusya tarımının geçen yıla dair ön değerlendirmeleri etkileyiciydi: Liderin bilgilerine nazaran ziraî üretim indeksi 2022’de yüzde 110,2, hububat üretimi ise toplamda neredeyse 158 milyon tona ulaştı. Devlet başkanı, “yakın tarihte böylesi olmamıştı,” diye yorumladı.
Putin’in işaret ettiğine nazaran Rusya genel olarak bütün gereksinimlerini temel üretimle karşılayabilecek durumda; kendine yeterlik örneğin bitkisel yağda yüzde 211, hububatta 158,4, balıkta 153, şekerde 103,2, ette 101,6, patateste 93,4, sebzede 89,2, sütte 85,7.
Dmitriy Patruşev’in bilgilerine nazaran bu yıl toplam ekilebilir alan 85 milyon hektarı aştı; tarla işleri de olağan sistemde devam ediyor. Putin, bu bağlamda dış sınırlamalar devam ederken Donetsk ve Lugansk halk cumhuriyetleri ile Zaporoje ve Herson oblastleri de dahil Rusya ziraî üreticisinin bütün gereksinimlerini karşılamanın ehemmiyetine değindi: “Devletten mecburî her türlü dayanağı almalılar; bunlar ortasında imtiyazlı kredi, sübvansiyon, avans harcaması da olmalı.”
Rusya Federasyonu Kamu Odası’nın [başkanlık nezdinde resmi istişare organı — H.Y.] Zirai Sanayi Kompleksinin Gelişmesi Kurulu Yöneticisi, “Halkın Çiftçisi” Federasyonu Başkanı Oleg Sirota’ya göre … “Jeopolitik konusunda en kıymetli şey hububat muahedesi. Yurtdışına satış için hububat ihracatı sağlanmalı. Bu, üreticiyi geçen yılki durumun tekrar etmesi açısından endişelendiriyor; geçen yılın hububatının bir kısmı yatıyor, satış mümkün değil. Biz kolhoznikler de [tarım kooperatifleri üyeleri — H.Y.] hububat muahedesinden faydalanıyoruz. Tahılımızı ihracata sunabilmek bizi için kıymetli.” …
Putin görüntü konferansta şöyle dedi: “Dış ticaretteki manilere karşın Rusya geçen yıl ziraî üretim ihracatını 41,6 milyar dolara çıkarmayı başardı. Bir evvelki yıl, 2021’de bu 31,1 milyar dolardı. Yeniden de uygun bir artış. Ülkemiz daha evvel de olduğu üzere dünyada ziraî üretimde kilit tedarikçilerden biri; kendimizi muteber, öngörülebilir bir ortak olarak sunduk. İleride de motamot bu türlü hareket edeceğiz.” … (A. Nefedova / İzvestiya, 18 Mayıs)
‘Hampetrol ve petrol eserleri ihracatı nisan ayında günde 8,3 milyon varil’
Uluslararası Güç Ajansı’nın datalarına nazaran Rusya’nın ülke dışına petrol ve petrol eserleri sevkiyatı nisan ayında da büyümeye devam etti günlük ortalama 8,3 milyon varili buldu. İhracatın ana gövdesi Çin ve Hindistan’a yapılıyor, fakat yeni alıcılar da ortaya çıkıyor. Fiyat indirimi bunu destekliyor: Nisan’da kıymetli ESPO petrolünün fiyatı varil başına 10 dolar yükseldi ve varil başına 60 dolarlık tavan fiyatı buldu. Lakin ihracatın ana gövdesi Ural petrolü ve bu hâlâ eşiğin altında satılıyor. …
Ajansın datalarına nazaran petrol sevkiyatı günlük ortalama 250 bin varil artarak 5,2 milyon varili buldu; petrol eserleri sevkiyatı ise günde 200 bin varil azalarak günlük ortalama 3 milyon varil olacak halde gerçekleşti. Rusya petrol şirketlerinin cirosu da 1,7 milyar dolar artarak 15 milyar dolar oldu. (Geçen yılın nisanında bu 5,5 milyar doların üzerindeydi.) Nisan ayında petrol ihracatından 9,6 milyar dolar kazanıldı (artı 1,4 milyar dolar).
İhracat en çok Çin ve Hindistan’a yapılıyor; sırasıyla günde 2,3 ve 2,2 milyon varil. Bu iki ülkeye yapılan ihracat Rusya’nın toplam petrol ihracatının yüzde 80’ini oluşturuyor.
Günde 600 bin varil ise AB ve Türkiye’ye (bu, petrol eserleri ihracatının ana alıcısı), 1,9 milyon varil ise öteki ülkelere gitti. … (T. Yedovina / Kommersant, 17 Mayıs)
‘Üç yıl, gereğince uzun’
Ortak Uyum Merkezi’nin son datalarına nazaran hububat mutabakatından yararlanan en yoksul beş ülke olan Afganistan, Etiyopya, Somali, Sudan ve Yemen’e mutabakat boyunca Ukrayna’dan çıkarılan 30 milyon ton zirai eserin yüzde 3’ünden da azı gitti. …
Rusya’ya getirilen yaptırımlar biçimsel olarak Rusya zirai eserlerinin ihracatına yasak getirmiyor, lakin belirli pürüzler koyuyor. Daha evvel Rusya’nın hububat ve gübre üreticilerine hizmet sunan Rosselhozbank milletlerarası bankacılık sistemi SWIFT’ten çıkarıldı. Rusya’ya ilişkin gübre yüklü gemiler kısıtlamalar yüzünden Avrupa limanlarında bloke edildi, Rusya tarım eserleri yüklü gemilerin sigortası da büyük ölçüde pahalılaştı.
Hububat muahedesi birinci kere imzalanmasından 6 ay sonra yırtılmanın eşiğine geldi: 2022 ekim sonunda Rusya’nın Karadeniz donanması gemilerine Ukrayna’ya ilişkin dronlar saldırdı. Bunun üzerine Rusya Savunma Bakanlığı, dronların hububat koridorunu kullandığını, hücuma uğrayan gemilerin ise koridorun güvenliğini sağlamakla misyonlu olduğunu açıkladı.
Bunun çabucak gerisinden Rusya mutabakata iştirakini dondurduğunu açıkladı, fakat 2 Kasım’da bundan bu türlü koridorun askeri maksatlarla kullanılmayacağına dair “Ukrayna tarafından mecburî yazılı garantileri” alarak muahedeye geri döndü. Böylelikle başlangıçta 18 Kasım’a kadar yapılmış olan mutabakat otomatik olarak 120 gün daha, yani 18 Mart’a kadar uzatıldı.
Ancak Rusya tarafının mutabakatın yerine getirilmesine yönelik memnuniyetsizliği artıyordu. Rusya, başlangıçta dünya besin krizini hafifletmek için yapılan mutabakatın Batı ülkelerine Ukrayna hububatının ticari emellerle ihracatının aracı haline geldiğinde ısrar etti. Muahedenin Rusya’yı ilgilendiren kısmında BM’nin gayretlerine karşın pratik bir ilerleme yoktu. Muahedenin imzalanmasından lakin 10 ay geçtikten sonra Avrupa ülkelerinde mahsur kalan gübreyle ilgili ilerlemeler oldu, lakin bu da değersizdi. Rusya eylül 2022’de yoksul ülkelere 300 bin ton gübre göndermeye hazır olduğunu açıkladı. Lakin yalnızca, AB limanlarındaki depolarda bloke edilmiş iki parti gübre sevkiyatı (bu da Uralhim-Uralkaliy şirketler kümesine ait) gerçekleşebildi. …
Lenta’nın kümeden aldığı bilgiye nazaran 200 bin ton gübre hala Avrupa limanlarında mahsur durumda. Bunun büyük kısmı (yaklaşık 170 bin ton) Letonya’da. … Kalan yaklaşık 30 bin ton Belçika, Estonya ve Hollanda’da bloke edildi. …
Mutabakatın devam etmesine Türkiye özel bir ilgi gösteriyor: Ülke idaresi yalnızca Ukrayna çatışmasında en tesirli arabuluculardan biri statüsünü müdafaayı hedeflemekle kalmıyor, tıpkı vakitte Ukrayna hububatının en büyük alıcılarından biri durumunda. …
Öyle ya da bu türlü, BM memorandumunda ilerlemenin mütevazı olmasına karşın hububat mutabakatı Rusya’nın menfaatine; öncelikle de Ukrayna kuru yük gemilerinin silah kaçakçılığına mevzu olmasına karşı Rusya müfettişleri bulunmasına imkân veriyor. Rusya’nın BM daimi temsilcisi Vasiliy Nebenzya daha geçen güz, o vakte kadar 70 geminin koridorda seyrüsefer kurallarının ihlali yüzünden alıkonulduğunu yahut büsbütün uzaklaştırıldığını söylemişti. …
Yüksek Ekonomi Okulu Afrika Araştırmaları Merkezi Müdürü Andrey Maslov’un Lenta’ya dediğine nazaran, Rusya ayrıyeten varlığıyla ortaklarına (Türkiye, Mısır ve başka Afrika ülkeleri) besin güvenliğinin ve hububat pazarında istikrarın sağlanması için her çeşit çabayı sarfetmekte olduğunu gösteriyor: “Ukrayna tahılı gelişmiş ülkelere gidiyor olsa bile bu sevkiyatlar yine de dünya besin pazarını istikrarlı kılıyor. Açlık tehlikesi karşısında en kırılgan ülkeler, Afrika ülkeleri. Temmuz ayında ‘Rusya-Afrika’ doruğu yapılacak; Rusya tarafından bu kararların alınmasında kıtanın memleketler arası sistemdeki artan rolü de dikkate alınıyor. … Bu memorandumun yürürlükte kalacağı üç yıl, Rusya’nın zirai üretim ihracatının mali, lojistik ve sigortacılık açısından desteklenmesi sisteminin batıya tam bir bağımlılıktan uzaklaşabilmesi için gereğince uzun bir müddet.” … (V. Şevartsman / Lenta.RU, 18 Mayıs)